مقدمه کار طراحی حفاظ‌ها و مانیتورینگ فردی اتاق‌های رادیوگرافی و سیستم ظهور و ثبوت صنعتی
1- طراحی درب اصلی اتاق تشعشع:
الف: درب باید توسط یک موتور به طور خودکار باز و بسته شود به‌طوری‌که هم‌زمان با آماده‌شدن دستگاه برای تابش قفل درب on شده و بعد از قطع تابش قفل درب به طور اتوماتیک off شود. زمان توسط دستگاه به طور الکترونیکی تنظیم می‌شود.
ب – میزان شیلد حفاظتی درنظر گرفته شده برای درب باید حداقل معادل دیوارهای جانبی اتاق باشد. برای حل مشکل سنگینی درب می‌توان از دو درب متوالی استفاده کرد.
ج- درب باید ترجیحاً کشوئی و یک‌تکه باشد به طوریکه بعد از بسته‌شدن به طور کامل از هر طرف حداقل 5cm داخل دیوارهای كناری قرار گیرد.
د – اندازه درب باید بگونه ای طراحی شود که امکان انتقال دستگاه در موقع لزوم ممکن باشد.
ه – بیرون درب دقیقاً بالای آن روی دیوار سیستم هشداردهنده تابش که هم‌زمان با on شدن قفل الکترونیکی درب روشن شده و با نور قرمز و متن زرد و طرح بنفش‌رنگ ستاره سه پر و دایره مرکز (علامت ویژه تشعشع) وضعیت را مشخص می‌کند و پس از off شدن قفل درب خاموش می‌شود باید نصب شود. این وسیله باید مجهز به آلارم اخطاردهنده مناسب در زمان تابش باشد.
و – ترجیحاً درب ورودی اصلی اتاق تشعشع به یک کریدور که با یک درب معمولی مسدود و علامت محدودیت ورود دارد باز شود.
2- طراحی تاریک‌خانه:
الف- تاریک‌خانه باید ترجیحاً در کنار یکی از دیوارهای جانبی اتاق تشعشع که شیلد شده پشت اتاقک محافظت شده نصب پانل کار تکنسین با یک دریچه مخصوص انتقال فیلم تابش دیده به تاریک‌خانه واقع شود.
ب- تاریک‌خانه باید حتماً مجهز به یک سیستم تهویه مناسب و موکدا ضد نور که به یک سقف کاذب بدون نور متصل می‌شود باشد
ج- سیستم فاضلاب خروجی تاریک‌خانه باید به‌دقت طراحی شود (با شیب زیاد)
د- تاریک‌خانه نیاز به آب سردوگرم دائم دارد.
ه- تاریک‌خانه با ید حتماً دو درب متوالی داشته باشد که به دستگیره‌های آپارتمانی که به‌سادگی از داخل قفل می‌شود مجهز باشد. هنگام باز شدن یک درب؛ درب دیگر باید حتماً بسته باشد.
و- نور تاریک‌خانه (safe light) باید حتماً برای فیلم تابش دیده safe باشد . برای این منظور هر نوع فیلم حساسیت خاص خود را دارد. معمولاً فیلم‌های رادیولوژی به نور قرمز حداقل حساسیت را دارند (حساسیت از سمت آبی طیف به سمت قرمز کاهش می‌یابد). طراحی کلیدهای مخصوص که شدت نور را تنظیم می‌کنند. همراه با فیلترهای نور مخصوص که توسط شرکت‌های تولیدکننده فیلم توصیه شده و شدت نور و رنگ safe light را كنترل می‌کنند از ویژگی‌های خاص تاریک‌خانه است.
ز- میز مخصوص نگهداری فیلم‌های تابش ندیده مجهز به سیستمی که از ایجاد الکتریسیته ساکن جلوگیری می‌کند و سطح آن نیز از موادی است که ضمن ایجاد یکنواختی مناسب از انعکاس نور جلوگیری می‌کند و در ضمن مجهز به سیستم رطوبت‌گیر برای افزایش عمر فیلم خام است باید تهیه شود.
ک- وجود سیستم ثبت تاریخ - نوع نمونه - میزان تشعشع و موارد دیگر موردنیاز روی فیلم قبل از ظهور از ضروریات دیگر است (جهت بررسی‌های بعدی و آرشیو)
ل- وجود تانک‌های نگهداری داروهای آماده شده و ذخیره جزء ضروریات دیگر تاریک‌خانه است
م- در صورت استفاده از سیستم دستی تهیه یک تانک بزرگ دارای چهار مخزن که به ترتیب محتوی داروی ظهور – آب جاری جهت شستشو – داروی ثبوت و آب جاری جهت شستشو باشند با ارتفاع مناسب و حجم کافی جهت پروسه ظهور و ثبوت همچنین یک دستگاه خشک‌کن مجهز به دمنده هوای گرم و گیره‌های مخصوص نگهداری فیلم و نیز فریم‌های مخصوص مجهز به گیره موردنیاز است . (طراحی تانک‌ها به پیوست ارائه شده است)
ن- حفاظت از فیلم‌های ظاهر نشده: تابش کلی یک میلی رنتگن اشعه به بعضی از فیلم‌ها ممکن است سبب خرابی محسوس در آنها شود. حفاظت تاریک‌خانه و قفسه‌های نگهداری فیلم‌ها با این شرایط باید تعیین شود نه باتوجه‌به شرایط کارمندان.
ح- رنگ دیوارها باید مات و جاذب نور و بدون انعکاس و قابل شستشو باشد (ترجیحاً فیلی مات). کف تاریک‌خانه باید به‌آسانی قابل شستشو باشد . (عموماً پارکت به رنگ قهوه‌ای سوخته بدون انعکاس).
ت- یک دستگاه کاتر مخصوص جهت بریدن فیلم‌ها در موقع ضروری موردنیاز است.
ی- در صورت استفاده از فیلم‌های با صفحه نیاز است حتماً کاست‌های مجهز به فولی‌های با رنگ تابشی متناسب با فیلم انتخاب شده در ابعاد مختلف با استاندارد مشخص خریداری شود.
چ- درب تاریک‌خانه باید ترجیحاً به همان کریدور حفاظت شده باز شود.
خ- با عنایت به تأکید شرکت‌های تولیدکننده فیلم در مورد هماهنگی میان نوع فیلم؛ داروی ظهور و ثبوت و زمان‌بندی پروسسینگ و دمای داروی ظهور برای دستیابی به حداکثر جزئیات و بهترین کیفیت استفاده از دستگاه‌های پروسسینگ اتوماتیک مناسب مطلوب‌تر است که در ضمن از تمیزی؛ بهداشت ایمنی (مخصوصاً آلوده‌کننده‌های سیستم ریوی متصاعد از داروهای شیمیایی ظهور و ثبوت) و راحتی کار بیشتر برخوردار است
ص- در صورت استفاده از سیستم پروسسینگ اتوماتیک نیاز به طراحی ورودی برق سه‌فاز – سکوی مخصوص نصب دستگاه – دریچه خاص خروج فیلم آماده به کریدور و نیز سیستم خروجی فاضلاب مناسب ضروری است.
3-طراحی انبار:
الف.- انبار باید حتماً مجهز به درب دارای قفل مناسب جهت جلوگیری از ورود افراد غیرمجاز باشد.
ب- از سیستم قفسه‌بندی مطلوب جهت نگهداری فیلم‌ها و داروها و دیگر تجهیزات ضروری برخوردار باشد
ج- حتی‌المقدور دیواربه‌دیوار اتاق تشعشع نباشد.
د- مجهز به سیستم برودتی مناسب – رطوبت‌گیر و تهویه‌مطبوع باشد.
ه- از حداقل نور ممکن برخوردار باشد.
و- در صورت امکان مجهز به سیستم اخطار اتوماتیک آتش‌سوزی باشد.
ز- درب انبار به همان کریدور حفاظت شده باز شود.
4- طراحی اتاق استراحت و کار منشی
الف- با فاصله مناسب از اتاق تشعشع واقع شود
ب- به‌هیچ‌وجه روبروی درب اصلی اتاق تشعشع نباشد.
ج- سعی شود از نظر موقعیت در جهت مخالف بیم تشعشع واقع شود.
د- درب آن به بیرون از کریدور حفاظت شده باز شود
ه- در صورت کامل‌بودن شیلد حفاظتی اتاق تشعشع نیاز به شیلد اضافی ندارد.
5- اصول اساسی طرح‌های حفاظتی:
الف- قسمت عمده حفاظت تاحدامکان می‌بایست در نزدیکی لوله مولد اشعه باشد. با رعایت این اصل ضخامت لازم از حاجز کاهش نمی‌یابد؛ ولی مساحت آن تقلیل می‌یابد به‌طوری‌که میزان صرفه‌جویی در حجم کل مواد حاجز متناسب با مجذور فاصله حاجز از هدف تغییر می‌کند.
ب- در صورت امکان محدودکردن امتداد دسته‌های اشعه مفید مطلوب است. در چنین مواردی تنها حاجزی که مورد اصابت قرار می‌گیرد را می‌بایست به‌عنوان حاجز اولیه در نظر گرفت به‌منظور کاهش وزن درب‌ها و میزان اشعه بی مصرفی که از اطراف روزنه‌های اتاق خارج می‌شود تعدادی ورقه از جنس شیشه سرب‌دار در پنجره‌های جلو دیده و غیره نصب می‌کنند. در صورت امکان مطلوب است ترتیبی اتخاذ گردد که اینها خود حاجزهای ثانویه باشند.
ج- تاحدامکان می‌بایست از کاهش شدت اشعه ایکس مطابق قانون عکس مجذور فاصله حداکثر استفاده را کرد. از نظر موقعیت اتاق اشعه ایکس نسبت به موقعیت کارمندان دیگر؛ هر قدر فاصله بین آنها زیادتر باشد؛ پوشش حفاظتی کمتری لازم است.
د- از خصوصیات هندسی معماری بنایی که تأسیسات ایکس در آن احداث می‌گردد باید حداکثر استفاده را کرد
ه- از این حقیقت که به سبب پراکندگی؛ قدرت نفوذ و شدت اشعه هر دو کاهش می‌یابند باید حداکثر استفاده را نمود. کاهش قدرت نفوذ در انرژی‌های بیش از 500KV از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ازآنجایی‌که میزان تابش اشعه پراکنده در فاصله یک‌متری از جسم پراکنده‌کننده حدود 1% اشعه تابیده بر آن جسم است؛ لذا در هر پراکندگی میزان تابش دسته‌های اشعه تقریباً 1000 بار رقیق‌تر می‌شوند .
و- اشعه در هوای معمولی رقیق می‌شود. به هنگام محاسبه حاجزهای لازم برای حفاظت بخصوص در یک فاصله معین جذب اشعه در هوا نقش مهمی را در مورد طراحی حاجز ایفا می‌کند.
6- تعریف مناطق کاری:
- منطقه محدود نشده: منطقه‌ای که در آن میزان تشعشع در حد زمینه باشد.
- مناطق محدود شده:
الف – منطقه تشعشع : محلی كه تردد در آن منجر به دریافت تشعشع فرد بیش از 5 میلی رم اما كمتر از 100 میلی رم در ساعت می‌شود. سنجش تشعشع در فاصله 30cm از منبع انجام می‌شود .
ملزومات : a - تردد كنترل شده.
b - نصب علامت هشداردهنده سمبل سه‌تیغه تشعشع بنفش یا سیاه در یک زمینه زرد با قید واژه (احتیاط منطقه تشعشع)
ب- منطقه تشعشع بالا: محلی که تردد در آن منجر به دریافت دزی بیش از 100 میلی رم در ساعت شود.
ملزومات : a- در ورودی باید مجهز به قفل‌های کنترل‌شونده از داخل باشد (جهت ممانعت از ورود افراد غیرمسئول)
ج- منطقه تشعشع بسیار زیاد: محلی که تردد در آن منجر به دریافت دز بیش از 500 رم در ساعت شود ملزومات: رعایت تدابیر حفاظتی بسیار شدید.
7- طراحی غرفه کنترل:
طرح حفاظت مناسب و روش‌های اجرایی به تکنسین در دستیابی به ALARA كمک خواهد كرد
(ALARA به معنی هر نوع تلاش معقول برای کاهش تابش‌گیری؛ کمتر از حد دز عملی و منطبق بر مقاصد موردنظر باشد.) حفاظ داخلی و طراحی مناسب غرفه کنترل؛ برای حفاظت تکنسین رادیولوژی ضروری است. حداقل ملزومات طراحی برای یک غرفه کنترل اشعه ایکس به‌قرار زیر است:
الف- مساحت کف غرفه نباید کمتر از 7.5 فوت مربع و فضای باز کف نباید ابعادی کمتر از 2 پا داشته باشد . این سطح از هرگونه لوازم مزاحم و یا مانع آزاد باشد.
ب- دیوارها باید حداقل 7 پا ارتفاع و به طور دائم به ساختمان‌های مجاور متصل باشد.
ج- اگر از یک درب یا پانل متحرک استفاده می‌شود باید از داخل به پانل کنترل متصل باشد به‌گونه‌ای که نتوان در هنگام باز بودن در اشعه تابش کرد.
د- سوئیچ باید داخل غرفه در محلی حداقل 30 اینچ از نزدیک‌ترین دیوار به میز آزمایش متصل باشد و به پرتو کار اجازه دهد که از بیشترین قابلیت دید از پنجره برخوردار باشد.
ه- ممکن است مشاهده با استفاده از یک پنجره؛ آینه یا یک وسیله الکترونیکی صورت گیرد. بدون توجه به روش مشاهده؛ پرتو کار باید بر چیزهایی که در داخل اتاق قرار دارد و هرگونه ورودی به اتاق دید کامل داشته باشد. اگر همه ورودی‌ها در دید متصدی نباشد؛ آن ورودی باید به یک سیستم قفل داخلی مجهز باشد به‌گونه‌ای که تابش بدون آن غیرممکن باشد.
و- اگر از پنجره استفاده می‌شود باید دارای سطح دید حداقل یک فوت مربع باشد. نصب پنجره به‌گونه‌ای باشد که حداقل 5 فوت بالاتر از سطح کف اتاق قرار گیرد. فاصله بین لبه باز غرفه کنترل و لبه پنجره نباید کمتر از 18 اینچ باشد . سربی بودن پنجره برای فراهم‌کردن حفاظ لازم مانند دیوار غرفه کنترل؛ ضروری است.
8-مانیتورینگ فردی:
سه نوع عمده از مانیتورهای فردی به‌صورت فیلم بج؛ دوزیمتر ترمولومینسانت و اتاقک‌های یونیزاسیون جیبی وجود دارند. خصوصیت‌های موردنظر وسایل مانیتورینگ فردی عبارت‌اند از:
A – قابلیت حمل B- مقاومت در برابر فشار C- حساسیت D- قابلیت اعتماد E- کم‌خرج بودن
هر یک از این موارد باید برای استفاده از مانیتورهای فردی در شرایط خاص ارزیابی شوند. به‌طورکلی در هر شرایطی که فرد انتظار دریافت 10% دز معادل مؤثر را دارد باید مانیتورینگ فردی انجام شود.
الف – فیلم بج: متداول‌ترین نوع مانیتور فردی و اغلب برای اندازه‌گیری تابش‌گیری کل بدن مورداستفاده قرار می‌گیرد. قطعه کوچکی از فیلم در یک بج حاوی صافی‌های فلزی گوناگون قرار می‌گیرد که تخمین دز و انرژی تشعشعی دریافتی را ممکن می‌کند. با این عمل همچنین تابش‌گیری از پشت و پرتوهای پراکنده تعیین می‌شود. قسمت جلویی فیلم بج پنجره نامیده می‌شود.
تعویض فیلم بج در هر ماه باتوجه‌به مه آلودگی آن در نتیجه تغییرات دما و رطوبت ضروری است. این وسیله به دز حدود 10 میلی رم (0.1msv) حساس است و بیشترین حساسیت را به انرژی 50kev نشان می‌دهد . چون فیلم بج از ابتدا برای آشکارسازی تشعشع پراکنده کم‌انرژی طراحی شده است؛ وجود پرتوهای پراکنده مشکلی ایجاد نمی‌کند.
مزایا و محدودیت‌های فیلم بج به‌قرار زیر است:
مزایا - سال‌ها استفاده می‌شود
- ارزان است.
- به‌سادگی قابل‌حمل و نقل است
- ظهور و ثبوت آن آسان است.
محدودیت‌ها
- باید مدتی برای مشخص‌شدن دز دریافتی منتظر ماند.
- فقط در تابش‌گیری‌های حدود 10 میلی رم و بالاتر دقیق است
- در نتیجه نشت نور؛ حرارت و رطوبت؛ مه آلوده می‌شود.
خطاهای متداول در استفاده از فیلم بج به‌قرار زیر است:
- جاگذاشتن فیلم بج روی روپوش و شستن آن؛ قرائت این فیلم بج اعتبار ندارد
- جاگذاشتن فیلم بج روی روپوش سربی و جاگذاشتن آن در اتاق اشعه ایکس
- قراردادن فیلم بج در پشت شیشه اتومبیل
- استفاده نامرتب از فیلم بج
- درست قرارندادن فیلم در نگهدارنده پلاستیکی بج
دزیمترهای ترمولومینسانت:
دزیمترهای ترمولومینسانت (TLD) حاوی فلورید لیتیم (LiF) است كه انرژی تشعشعی ذخیره شده را پس از گرم شدن رها می‌کند. این انرژی به‌صورت نور مرئی تابش و در دستگاهی میزان تابش‌گیری بر مبنای نور تابش شده اندازه‌گیری و ثبت می‌شود. از TLD می‌توان به مدت سه ماه استفاده کرد و آن را مجدداً به کار برد؛ درعین‌حال بسیار حساس‌تر از فیلم بج است (حدود 5mrem يا 0.05msv را نشان می‌دهند ) مقادیر کم گرما اثر بسیار کمی بر روی TLD دارد؛ اما مقادیر بسیار زیاد حرارت می‌تواند باعث شود که دستگاه مقدار تشعشع کمتر از دز دریافتی واقعی را نشان دهد. این مورد با فیلم بج که در اثر حرارت مه آلوده می‌شود و افزایش تابش‌گیری را نشان می‌دهد متفاوت است.
مزایا
- معادل بافت است
- می‌توان به مدت سه ماه متوالی از آن استفاده کرد
- می‌تواند مجدداً استفاده شود
- بسیار دقیق (حساس) است
- مه آلوده نمی‌شود
محدودیت‌ها:
- گران است.
- ثبت دائمی میزان تابش‌گیری را فراهم نمی‌آورد. (به‌عنوان سند قابل‌استفاده نیست)
اتاقک‌های یونیزاسیون جیبی:
این وسیله از این مزیت برخوردار است که می‌توان با آن دز دریافتی را بلافاصله پس از تابش‌گیری قرائت کرد؛ اما به علت نیاز به تنظیم (کالیبره) روزانه به طور گسترده‌ای استفاده نمی‌شود. همچنین اگر تابش‌گیری از محدوده دزیمتر تجاوز کند مقدار تابش‌گیری اضافی مشخص نمی‌شود. این دزیمترها به‌سادگی با ضربه آسیب می‌بینند و فقط تابش‌گیری از اشعه ایکس و گاما را اندازه‌گیری می‌کنند.
مزایا:
- می‌توان برای زمان کوتاه مورداستفاده قرارداد
- می‌توان با آن بلافاصله بعد از تابش‌گیری دز دریافتی را قرائت کرد
محدودیت‌ها
- نشت بار از دزیمتر باعث قرائت کاذب می‌شود
- ضربه به دزیمتر می‌تواند موجب تغییر قرائت شود.
توجه: با عنایت به میزان انرژی دستگاه و لزوم حفاظت بالا ترکیبی از دو دزیمتر A- فیلم بج B- اتاقک يونیزاسیون جیبی پیشنهاد می‌شود.
